Problematyka nadużywania pozycji dominującej sieci handlowych sklepów wielkopowierzchniowych i nieuczciwej konkurencji na rynku rolno-spożywczym

Producenci wyrobów wędzonych tradycyjnie zwracają uwagę na praktykę stosowania przez sieci handlowe tzw. dumpingu kosztowego poprzez sprzedaż konsumentom produktów mięsnych po cenach niższych od kosztów ich wytworzenia. Aby uzmysłowić sobie skalę nadużycia wystarczy przeanalizować aktualne oferty handlowe popularnych dyskontów. Przykładowo - koncern Lidl oferuje karkówkę bez kości w cenie 10,77 zł/kg brutto. Natomiast cena karkówki bez kości gotowej do sprzedaży (bez marży) wynosi ok. 14-15 zł. Oznacza to, że w tak narzuconych realiach rynkowych producent prowadzący sprzedaż w ramach sklepów własnej marki nie jest w stanie konkurować z sieciami handlowymi, bo musiałby zgodzić się na ponoszenie długookresowej straty. W praktyce pozostaje mu jedynie sprzedaż swoich produktów sieciom, które z kolei narzucają stosowanie klauzul umownych gwarantujących stałe ceny w określonym przedziale czasowym. Zakład mięsny decydujący się na taką współpracę zdaje się wówczas w całości na wahania cen surowca oraz dobrą wolę sieci handlowej, które wykorzystują taką sytuację do zwiększenia poziomu uzależnienia od siebie dostawców i utrwalenia swojej dominacji na rynku.
Nadużywanie pozycji dominującej przez sieci handlowe wyraża się również w stosowaniu niekorzystnych dla producentów wzorców umów przy jednoczesnym braku możliwości ich indywidulanych negocjacji i uzależnieniu zawarcia umowy sprzedaży od akceptacji jednostronnie ustalonego wzorca umowy. Przykładowo, członkowie Stowarzyszenia niejednokrotnie spotykają się z zapisami umownymi zastrzegającymi dopuszczalność przeprowadzenia audytu wewnętrznego przedsiębiorstwa na żądanie kontrahenta (sprzedawcy) w terminie przez niego określonym. Przedmiotowe klauzule uprawniają kontrahentów producenta do wprowadzenia na teren zakładów produkcyjnych pracowników podmiotów zewnętrznych oraz umożliwiają przeprowadzanie kompletnych badań wyrobów, z uwzględnieniem badań laboratoryjnych, a tym samym poznanie receptury i metody ich wytwarzania. Nadto, uniemożliwienie przeprowadzenia audytu przez przedsiębiorcę zabezpieczane jest przez kontrahentów karami umownymi opiewającymi na kwoty równe bądź przewyższające wartość przedmiotu umowy. Zjawisko to w rzeczywistości polega na wprowadzaniu przez zagraniczne koncerny pozaustawowych i ustalonych jednostronnie mechanizmów kontroli zakładów mięsnych, naruszających tajemnicę przedsiębiorstwa producenta oraz ograniczających ich wolność działalności gospodarczej.
Równie często odnotowuje się także występowanie nadmiernie wygórowanych i nieadekwatnych do celu zastrzeżenia kar umownych przekraczających wysokość potencjalnej szkody wyrządzonej sieci handlowej przez producenta i niejednokrotnie stanowiących dodatkowe wynagrodzenie kontraktowe sprzedawcy detalicznego.
 
Oczywiście, Stowarzyszenie jest świadome instrumentów prawnych w jakie wyposażył je ustawodawca na gruncie Kodeksu cywilnego, ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Jednak już na wstępie należy zauważyć, iż o ile Kodeks cywilny bardzo mocno ogranicza możliwości kształtowania postanowień umownych w stosunkach z konsumentem, ustanawiając w art. 3851 k.c. instytucje niedozwolonych postanowień umownych, chroniąc go tym samym przed wyzyskiem i rażącym naruszeniem jego praw jako słabszej strony kontraktu, to w stosunkach zobowiązaniowych o charakterze profesjonalnym, tj. pomiędzy przedsiębiorcami - brak jest takiej ochrony, pomimo iż w relacjach tych istnieje niejednokrotnie dużo większa dysproporcja pomiędzy stronami umowy. Powyższe nie oznacza jednak, iż na gruncie przepisów Kodeksu istnieje całkowita dowolność w kształtowaniu treści umów. Owszem, strony mogą w pełnym zakresie korzystać z dobrodziejstwa swobody umów, jednak wyłącznie w jej granicach, zakreślonych w art. 3531 k.c. Każde zaś przekroczenie tych granic powinno skutkować nieważnością czynności prawnej na zasadzie art. 58 k.c.
Problem polega jednak na tym, że członkowie Stowarzyszenia nie są w stanie uzyskać skutecznej ochrony sądowej przed działaniami podmiotów dominujących, albowiem złożenie pozwu przeciwko nieuczciwemu kontrahentowi wiązałoby się dla małego i średniego przedsiębiorstwa z koniecznością poniesienia kosztów wykraczających poza posiadany budżet, jak również doprowadziłoby do jego wtórnej alienacji na rynku (wywołanej solidarnością podmiotów dominujących). W ten sam sposób należy ocenić skuteczność instytucji unormowanych w art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1010) oraz art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 369 z późn. zm.). Zanim bowiem przedsiębiorca uzyska wyrok Sądu bądź Prezes UOKiK wyda decyzję w sprawie praktyk ograniczających konkurencje, to przedsiębiorca zdąży już ponieść dotkliwe straty, a o zaniżonych cenach już nikt nie będzie pamiętał.
 
Mając na uwadze powyższe, Stowarzyszenie postuluje rozważenie możliwości podjęcia działań systemowych przez ustawodawcę wysuwając następujące postulaty de lege ferenda w zakresie ogólnych warunków umów dostawy produktów mięsnych przetworzonych i nieprzetworzonych do wielkopowierzchniowych sklepów sieciowych w szczególności poprzez:
a)     ustawowe ograniczenie stosowania cen dumpingowych na rynku rolno-spożywczym i wprowadzenie ceny minimalnej produktu ustalanej przez ministra właściwego do spraw rynków rolnych na podstawie danych opracowanych w wyniku badań prowadzonych przez odpowiedni instytut naukowy i Główny Urząd Statystyczny przy uwzględnieniu rynkowych kosztów wytworzenia produktu, średniej ceny surowca i średniego czasu pracy przeznaczonego na wytworzenie produktu przemnożonego przez koszty pracy oraz indeks zmiany wynagrodzeń w przetwórstwie przemysłowym,
b)    ustawowe ograniczenie ingerencji sprzedawców sieciowych w organizację pracy zakładów mięsnych i ustalenie jednolitych zasad przeprowadzania audytów zakładowych przez sieci sklepów wielkopowierzchniowych w sposób nienaruszający tajemnicy przedsiębiorstwa,
c)     wprowadzenie jednolitych zasad kontraktowej oceny zakładów mięsnych i procesu produkcji oraz jakości produktów mięsnych,
d)    regulację zakresu i wysokości odpowiedzialności odszkodowawczej producentów poprzez wprowadzenie katalogu kar umownych niedozwolonych oraz maksymalnej kary umownej.
 
Z pewnością systemowe rozwiązanie nakreślonego tu problemu może napotkać przeszkody natury prawnej polegające na kolizji praw podmiotowych - zasady swobody umów z dobrymi obyczajami kupieckim (zasadami współżycia społecznego) i wolnego rynku z wolnością działalności gospodarczej. Z drugiej strony proponowane regulacje należałoby dostosować do wymogów prawa unijnego, w tym przepisów o niedozwolonej pomocy publicznej. Nie oznacza to jednak, że istniejące rozwiązania zapewniają skuteczną ochronę polskich producentów artykułów rolno-spożywczych (a w szczególności wyrobów tradycyjnych) przed nadużywaniem pozycji dominującej i stosowaniem czynów nieuczciwej konkurencji przez sieci handlowe. Dlatego też, Stowarzyszenie zwrócie się do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z następującymi pytaniami:
a)   Czy MRiRW monitoruje sytuację na rynku rolno-spożywczym w zakresie występujących tam czynów nieuczciwej konkurencji oraz nadużywania pozycji dominującej przez sieci handlowe sklepów wielkopowierzchniowych?
b)  Czy MRiRW podejmuje lub planuje podjęcie działań mających na celu wsparcie krajowych producentów wyrobów mięsnych w walce ze stosowaniem cen dumpingowych przez sieci handlowe sklepów wielkopowierzchniowych?
c)   Czy MRiRW rozważa nowelizację ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o organizacji niektórych rynków rolnych (Dz. U. z 2018 r. poz. 945) oraz ustawy z dnia 15 grudnia 2016 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożywczymi (Dz. U. z 2019 r. poz. 517)?
d)   Czy MRiRW byłoby zainteresowane podjęciem kroków legislacyjnych mających na celu wprowadzenie do polskiego porządku prawnego postulatów de lege ferenda zgłoszonych przez Polskie Stowarzyszenie Producentów Wyrobów Wędzonych Tradycyjnie w zakresie ogólnych warunków umów dostawy produktów mięsnych przetworzonych i nieprzetworzonych do wielkopowierzchniowych sklepów sieciowych i ograniczenie stosowania cen dumpingowych na rynku rolno-spożywczym poprzez wprowadzenie ceny minimalnej produktów mięsnych?

Do sprawy będziemy jeszcze powracać.